در زمان ناصرالدین شاه، شرکتی انگلیسی رژی، قراردادی با ایران امضا کرد. بر اساس این قرارداد، خرید و فروش و تولید محل توتون و تنباکوی ایران در داخل و خارج، به مدت پنجاه سال به صورت انحصاری به آقای ماژور تالبوت و شرکای او داده شد. در مقابل، صاحبان امتیاز متعهد شدند سالانه مبلغ پانزده هزار لیره انگلیسی و یک چهارم سود کمپانی را پس از کم کردن همه مخارج، به دولت ایران بپردازند.
این قرارداد، افزون بر زیان های اقتصادی، در زمینه های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی نیز زیان هایی در پی داشت؛ زیرا بنا بر بندهای گوناگون قرارداد، صاحبان امتیاز توتون و تنباکو برای آگاهی از میزان محصول زارعان، به هرگونه تفحص و تجسس مجاز بودند. مأموران دولتی نیز باید برای تحقق این امر با آنها همکاری می کردند. افزون بر این، همه وسایل و لوازمی که صاحبان امتیاز از خارج وارد می کردند، از هزینه های گمرکی و پرداخت هرگونه مالیات معاف بود.
با به اجرا درآمدن این قرارداد، عوامل انگلیس بر همه مقدرات مردم ایران حاکمیت می یافتند و هرگونه سلاح و ابزار نظامی را برای تسلط تدریجی بر ایران لازم داشتند، با عنوان لوازم کمپانی به ایران وارد می کردند.
ناگهان عده زیادی از فرنگیان از لندن به تهران آمدند و از آنجا به شهرهای گوناگون ایران رفتند. آنها برای پیشرفت کار خود زمین هایی خریدند، بیمارستان، مدرسه، کلیسا و مدرسه های متعدد ساختند و دختران ایرانی را برای پرستاری کودکانشان استخدام کردند. آنها همچنین مردانی را به منظور نگهبانی و دفاع از منافع کمپانی به خدمت گرفتند و مردم را به آیین مسیحیت فرا خواندند.
فتوای سبز
رهبران مذهبی وقتی این وضعیت را دیدند، کوشیدند افزون بر گوشزد کردن زیان های اقتصادی این قرارداد، پی آمدهای فرهنگی و اجتماعی آن را نیز به مردم یادآور شوند. مردم به ندای رهبران خود پاسخ مثبت دادند و دست به قیام گسترده و عمومی زدند. در این شرایط میرزای بزرگ فتوای تحریم تنباکو را صادر کرد. متن فتوا به این شرح بود:
بسم الله الرحمن الرحیم
«الیوم استعمال توتون و تنباکو بأی نحو کان در حکم محاربه با امام زمان عج) است. حرره الاحقر محمدحسن الحسینی».
شروع فتوا با نام خدا، نشانه قداست کلام و یاری خواستن از قدرت بی پایان خداوندی است. واژه «الیوم»، به معنای «امروز» نیز نشان دهنده آن است که فتوا به مناسبت امری مستحدث صادر شده و در حقیقت، از احکام ثانویه است. واژه «استعمال»، برای هر نوع استفاده و مصرف توتون و تنباکو به کار می رود و همراه با قید «بأی نحوکان» به معنای «هر گونه که باشد»، جلوی هر نوع نیرنگ و حیله به ظاهر شرعی را می گیرد.
نکته دیگر در این فتوا این است که به جای کاربرد واژه «حرام»، از تعبیر حساس و تکان دهنده «در حکم محاربه با امام زمان عج) است»، استفاده شده است. این تعبیر، استعمال توتون و تنباکو را از حد گناهی معمولی به بالاترینِ گناهان که همان تیغ کشیدن به روی ولی خدا و ستیز با کیان اسلام است، بالا برده است. ازاین رو، به گفته تاریخ نگاران، حتی اوباش فاسق که از هیچ گناهی رویگردان نبودند، چپق های خود را شکستند و تکه های آن را جلوی عمارت کمپانی انباشتند و فریاد برآوردند: «ما شراب را آشکارا می خوریم، ولی چپق را تا آقا میرزا حلال نکند، دم نخواهیم زد. شراب خوردن توبه دارد، ولی محاربه با امام زمان عج) توبه ندارد».
این فتوای کوتاه و قاطع، چون آیات آسمانی در قلب ها نفوذ کرد و حماسی ترین و شکوهمندترین نهضت مردمی را پدید آورد که تا آن زمان در تاریخ بی مانند بود.
وحدت مردم در پیروی از این حکم، دولتیان را بر آن داشت، به منظور ایجاد خلل در رفتار معترضانه مردم، شایعه جعلی بودن حکم را مطرح کنند و برای خنثی کردن تأثیر آن بکوشند.
مردم و علما برای کسب اطمینان از درستی حکم، تلگرام ها و نامه هایی به سامرا فرستادند. در پاسخ آنان، میرزا حسین نوری، محدث و فقیه مشهور، در تلگرامی برای داماد خود، شیخ فضل الله نوری، درستی حکم و صدور آن را تأیید کرد.
دولت، نخست در برابر موج اعتراض، انحصار داخلی را لغو و اعلام کرد مردم می توانند توتون و تنباکوی خود را آزادانه در داخل کشور خرید و فروش کنند.
با لغو انحصار داخلی، علما در برابر اصرار امین السلطان گفتند: «چون امتناع مردم از استعمال دخانیات مستند به حکم میرزای شیرازی است، تنها چاره کار، مراجعه به وی و کسب اطلاع از نظر اوست».
دو هفته پس از اعلام لغو امتیاز داخلی، پاسخ میرزای شیرازی به تلگرام علما به تهران ارسال شد. ایشان در این تلگرام با سپاس از شاه، اظهار امیدواری کرد که دست بیگانگان به کلی از ایران کوتاه شود. این پاسخ، دولتیان را که خواهان صدور حکم حلیت استعمال تنباکو بودند، به مقصودشان نرساند.
سرانجام شاه در پنجم جمادی الاخر سال 1309، برای اطمینان بیشتر، در نامه ای به امین السلطان، لغو کامل امتیاز را اعلام کرد تا وی این خبر را به آگاهی مردم و علما برساند. به این ترتیب، علما از صحت اعلان های دولت و فسخ امتیاز مطمئن شدند و برای پایان دادن به انتظار مردم و برقراری آرامش در جامعه، در 25 جمادی الاخر سال 1309 پایان حکم تحریم را اعلام کردند.1
گفتار مجری
برخی جنبه های نهضت تحریم تنباکو، مانند حضور زنان در صحنه مبارزه به ویژه با انگیزه دفاع دینی و بیگانه ستیزی، برای نخستین بار در تاریخ ایران به وقوع پیوست. دیگر جنبه های این نهضت عبارتند از: همگانی بودن نهضت و اتحاد گروه ها و اصناف از جمله تاجران، روشن فکران و علما در اجرای حکم تحریم و پیروی از میرزای شیرازی که در مسئولان دولتی و دربار نیز اثر گذاشت؛ خودداری سربازان از تیراندازی به روی مخالفان؛ وجود انگیزه های قوی مذهبی در مقابله با نفوذ بیگانگان و به تباهی کشیده شدن دین؛ پیوند و همدلی علما در رویارویی با تهدیدها و ترفندهای دولتیان و تأکید آنان بر ضرورت التزام به احکام دین و رعایت حکم مرجع تقلید.
از همه مهمتر آنکه نهضت تنباکو در تاریخ معاصر ایران، نخستین حرکت گسترده موفقیت آمیز در برابر قدرت مطلق حکومت بود که پانزده سال بعد، نهضت مشروطه از آن سرچشمه گرفت.
تالبوت، پس از ورود به ایران، در سفارت انگلیس ساکن شد. ورود او پنهانی بود و هیچ کس جز اعضای سفارت و امین السلطان از آمدنش به ایران خبر نداشت. پس از چند روز وی، صورت امتیازنامه را که اصول آن از قبل تهیه شده بود، به کمک ولف، وزیر مختار انگلیس و با کمی جرح و تعدیل امین السلطان، برای امضا نزد ناصرالدین شاه برد و منافع آن را با زبانی چرب و نرم گوشزد کرد. سپس 25 هزار لیره ای را که صاحب امتیاز، برای امضا پیش کش داده بود، به رخ ناصرالدین شاه کشید و افزود گذشته از این مبلغ، هر سال 15 هزار لیره و یک چهارم منافع کمپانی به خزانه شاه پرداخت خواهد شد.
سرانجام ناصرالدین شاه پیشنهاد امین السلطان را پذیرفت و امتیازنامه را امضا کرد. سپس تقدیرنامه ای نیز برای حسن خدمت به وی اعطا کرد و خلعتی گران بها به او بخشید.1
تسلط غیر مسلمانان بر ایران، مسئله مهم دیگری بود که موجب تشویش مردم ایران شده بود. مسلمانان آموخته بودند نباید کفار بر آنها مسلط شوند. این آموزه در جنگ های روس و ایران، موجب تهییج و بسیج آنها شده بود، ولی در جریان انحصار تنباکو، این سلطه شکلی اقتصادی ـ سیاسی یافته بود. ازاین رو، مردم خواسته های خود را به وسیله تلگراف با صراحت با شاه مطرح کردند و از وی خواستند از واگذار کردن منابع مسلمانان به مسیحیان خودداری کند. آنها همچنین شاه را تهدید کردند اگر به خواسته آنها توجه نکند، خود با اسلحه از حقشان دفاع خواهند کرد.
در این میان، مردم تهران، فارس، آذربایجان و اصفهان، بیشتر از دیگر نقاط ایران واکنش نشان دادند. عوامل نارضایتی مردم از این تحریم، در سراسر ایران یکسان نبود؛ زیرا فارس بیشترین کشت تنباکو را داشت و تهران کمترین. از تلگراف های مردم تبریز نیز چنین برمی آمد که عامل نگرانی آنها سلطه بیگانگان بود و مردم تهران برای دین و حضور بیگانگان در ایران نگران بودند.2
1. غلامعلی عباسی فردویی، تحریم تنباکو و مشروطیت، پیامدها و عبرت ها مشعلی فرا روی ملت ایران، ص 103.
2. Aftab.ir
سخن بزرگان
سید حسن مدرس:
ـ «فتوای میرزا، شعله ای بود که به باروت انبار شده در دل های مردم ایران زده شد. اگر این دل ها پر از باروت نبود که یک تکه کاغذ با چند خط مرکب کم رنگ، آنچنان شعله افروزی نمی کرد».1
ـ «واقعه دخانیه، توپی بود که سحرگاه، مردم تیزهوش خفته را بیدار کرد و به طور طبیعی، از زلزله شدیدی که متعاقب آن بایستی به وقوع بپیوندد، باخبرشان نمود. عامه مردم هم که به علت بی خبری، درکی از آن واقعه نداشتند، خطر را احساس نمودند و چون به علمای مذهبشان اعتقاد داشتند، همراه آنان به حرکت درآمدند».2
1. سده تحریم تنباکو، ص 130.
2. همان، ص 139.
دکتر فورید، پزشک مخصوص ناصرالدین شاه:
«پس از انتشار خبر تحریم تنباکو، شاه و صدراعظم کوشیدند حکم میرزای شیرازی را جعلی اعلام کنند و چون نتیجه نگرفتند، آنان را به ترک شهر و دیار مجبور کردند».1
1. iranseda.ir
داستان
دوباره می دهند به خود ما!
آیت الله مدرس در یکی از خاطراتش آورده است: «فراموش نمی کنم که در گیرودار واقعه دخانیه در اصفهان، کنار ایوان، روبه روی در ورودی نشسته بودم و سخت در فکر درسی بودم که شمس العرفا، حضرت جهانگیر خان برایم گفته بود. خادم مدرسه که مرد مسنّی بود، نگران آمد و گفت: آقا سید! خیلی شلوغ است. حرف هایی می زنند. چاره ای نبود که با او هم سخن شوم. از مباحث و اصطلاحات طلبگی خارج شدم و لا و نعم را کنار گذاشتم و گفتم: دیگر چه شده که شلوغ پلوغ است؟ گفت: می گویند شاه سلطان، توتون و تنباکو را از رعیت می گیرد و انبار می کند تا به سلطان پروس و روس بدهد. مگر آنها خیلی چپق و قلیان می کشند؟ گفتم: آنها مثل ما چپق و قلیان نمی کشند. با تعجب پرسید: پس این همه توتون و تنباکو را برای چه می خواهند؟ گفتم: می خواهند بعد از گرفتن، بدهند به خود ما. پیرمرد به فکر رفت و با حسرت گفت: خوب این چه کاری است؟ گفتم: پادشاه ما این برگ ها را می دهد به تاجران انگلیس، منی یک ریال و آنها می دهند به خود ما، منی سه ریال. از یک ریالی هم که باید به ما بدهند، نیم ریالش را برای قرضی که به آنها داریم، برمی دارند. پیرمرد یک فحش نثار انگلیسی ها کرد».1
1. همان، ص 132.
نگران آینده
در یکی دیگر از خاطرات آیت الله مدرس می خوانیم: «وقتی به نجف رفتم، در سامرا خدمت میرزای شیرازی رسیدم. وقتی داستان پیروزی واقعه دخانیه را برایش تعریف کردم، آثار نگرانی در چهره اش پیدا شد و به فکر فرو رفت و اشکش سرازیر شد. از این حال او تعجب کردم؛ چون انتظار داشتم او را با این خبر خوشحال کنم. وقتی دلیل گریه اش را پرسیدم، گفت: حالا حکومت های قاهره فهمیدند قدرت اصلی یک ملت و نقطه تحرک شیعیان کجاست. حالا تصمیم می گیرند این نقطه و این مرکز را نابود کنند. نگرانی من از آینده جامعه اسلامی است».1
1. همان، ص 138.
زیرنویس
1. «تا سر ارباب جفا نشکنی
طوق غلامی نتوانی شکست»
روز لغو امتیاز ننگین تنباکو گرامی باد!
2. کارنامه روحانیت متعهد، به قیام و مبارزه با استکبار، استثمار، استبداد و در راه خدا آراسته است. در این میان، نهضت تنباکو به رهبری روحانیت، درخشان ترین مبارزه ملت ایران علیه دخالت بیگانگان در این کشور است.
3. بیشتر تاریخ نگاران و صاحب نظران داخلی و خارجی معتقدند نهضت تحریم تنباکو، نخستین حرکت سیاسی ـ اجتماعی موفقی بود که با انگیزه اسلامی و باورهای عمیق مردم نسبت به آن پا گرفت و با رهبری روحانیت به پیروزی رسید.
پرسش ها
قرارداد امتیاز توتون و تنباکو در چند فصل منعقد شد؟ به اختصار توضیح دهید.
اوج مخالفت های مردم به امتیاز تنباکو در کدام شهرها بود، چرا؟
میرزای شیرازی را به اختصار معرفی کنید.
چرا ناصرالدین شاه به امضای امتیاز تنباکو راضی شد؟
چرا میرزای شیرازی استعمال توتون و تنباکو را مثل جنگ با امام زمان عج) می دانست؟!
شاه و درباریان در برابر حکم میرزای شیرازی چه واکنشی نشان دادند؟
امین السلطان در دربار ناصرالدین شاه چه مقامی داشت و نقش او در واگذاری امتیاز تنباکو چه بود؟
امتیاز توتون و تنباکو در چه شرایطی لغو شد؟
چرا لغو امتیاز توتون و تنباکو از نظر تاریخی اهمیت بسیاری دارد؟
انگلیسی ها از به انحصار درآوردن توتون و تنباکوی ایران چه سودی می بردند؟
نقش رومی ها در امتیاز توتون و تنباکو چه بود؟
چرا لغو امتیاز توتون و تنباکو را گامی برای رسیدن به انقلاب مشروطه می دانیم؟
کتابستان
آدمیت، فریدون، شورش بر امتیازنامه رژی، تهران، پیام، 1360، 155 صفحه.
ابوالحسنی منذر)، علی، تحلیلی از نقش سه گانه شیخ شهید نوری در نهضت تحریم تنباکو، انتشارات پیام آزادی، 1360.
اصفهانی حائری، حسن، تاریخ تحریم تنباکو، بی جا، بی تا.
تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو، اولین مقاومت منفی در ایران، کتابخانه سقراط.
حجت الاسلام زنجانی، به کوشش: جواد. س. ه، تحریم تنباکو، بی جا، 1323.
عباسی فردویی، غلام علی، تحریم تنباکو و مشروطیت، پی آمدها و عبرت ها؛ مشعلی فراروی ملت ایران، قم، زائر، 1386.
نجفی، موسی و رسول جعفریان، سده تحریم تنباکو، تهران، امیرکبیر، 1373.
نهاوندیان، محمد، پیکار پیروز تنباکو، تهران، پرتو، 164 صفحه.
اسناد
آرشیو وزارت امور خارجه انگلیس: گزارش های رسمی از تهران و ولایات و دستورنامه های وزارت امور خارجه درباره امتیاز رژی.
نویسنده کتاب شورش بر امتیازنامه رژی، در کتاب خود از این اسناد استفاده کرده است.
آرشیو وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران: اسناد مربوط به نهضت تنباکو از جمله نسخه ای از تلگراف مهم میرزای شیرازی به ناصرالدین شاه در 27 ذی حجه سال 1308 هـ. ق در میان این اسناد است.
اسناد برگزیده دوران قاجاریه: ابراهیم صفایی، تهران، بابک، 1355، صص 119 ـ 124.
اسناد دارالفنون: روزنامه دوشنبه، 3 جمادی الاخر 1309.
اسناد ضمیمه کتاب تحریم تنباکو: چند سند مربوط به جلوگیری تاجران از صدور تنباکوی ایران برای رژی عثمانی در سال 1311 هـ. ق است که در کتاب تحریم تنباکو، نوشته ابراهیم تیموری، صفحه 221 ـ 224 آمده است.
اسناد کمپانی رژی: این اسناد در لندن و در تصرف خصوصی است و تاکنون در دسترس مطالعه عمومی قرار نگرفته است.
اسناد نویافته: ابراهیم صفایی، تهران، شرق، 1349، صص 142، 153، 169 و 170. شامل پنج سند که مستقیم یا ضمنا مربوط به قرارداد رژی و نهضت تنباکوست.
اسناد وزارت امور خارجه فرانسه: 1871 ـ 1914.
اسنادی از نهضت تنباکو: تاریخ و فرهنگ معاصر مجموعه مقالات)، زیر نظر سید هادی خسروشاهی و رسول جعفریان، قم، مرکز بررسی های اسلامی، بخش تاریخ، مهر 1370، جلد 1، صص 109 ـ 116.
این اسناد، متن سه نامه از ناصرالدین شاه و امین السلطان درباره نهضت تنباکو است که در فصل نامه گنجینه اسناد، دفتر اول پاییز 1367) منتشر شده است. اصل نامه ها در خزانه سازمان اسناد ملی نگه داری می شود.
پنجاه نامه تاریخی: ابراهیم صفایی، تهران، شرق، 1350، صص 30، 34، 72، 79، 98 و 102.
چهار سند درباره نهضت تنباکو: این اسناد در کتاب رهبران مشروطه آمده است.
نک: ابراهیم صفایی، رهبران مشروطه، تهران، جاویدان، جلد 1، چاپ سوم، 1363، ص 33 و جلد 2، چاپ دوم، صص 67 ـ 71.
دست خط ناصرالدین شاه درباره پیروزی فتوای تحریم تنباکو و شکست قرارداد استعماری رژی: روزنامه اطلاعات، ش 18397 24/11/1366)، دو سند مربوط به نهضت تنباکو.
رسائل، اعلامیه ها، مکتوبات و روزنامه شیخ فضل الله نوری: گردآوری محمد ترکمان، تهران، مؤسسه فرهنگی رسا، 1362، جلد 1، صص 119 ـ 122 و جلد 2، ص 39.
متن سه تلگراف از شیخ فضل الله نوری و علمای تهران به میرزای شیرازی، پس از الغای امتیاز رژی، مبنی بر تقاضا از میرزا برای لغو حکم تحریم تنباکو و توتون و پاسخ میرزا همراه با کلیشه اصلی تلگراف شیخ فضل الله به میرزای شیرازی.
گزارش های تاجران از ولایات، از مجموعه اسناد خصوصی حاج محمدحسن امین الضرب: این اسناد در اختیار هما ناطق بوده است.
گزارش های سیاسی علاء الملک: ابراهیم صفایی، [بی جا]، آباد، چاپ دوم، 1362، صص 122 ـ 125.
واکنش روس ها به قرارداد رژی، در تلگرافی، در این کتاب آمده است.
مجموعه آقا ضیاءالدین تویسرکانی: نک: شورش بر امتیازنامه رژی، ص 109.
مجموعه اسناد و مدارک متفرقه میرزا ملکم خان: به ظاهر در موزه ملی پاریس نگه داری می شود. نک: شورش بر امتیاز نامه رژی، ص 147.
مجموعه دست خط های ناصرالدین شاه به کامران میرزا نایب السلطنه: این مجموعه در تصرف خانبابا صاحب جمع بوده است.
نامه های تاریخی دوران قاجاریه: ابراهیم صفایی، تهران، بابک، 1355، صص 41 ـ 48، 18، 74، 81 ـ 84، 93 ـ 95 و 108 و 109.
این اسناد، پنج نامه درباره امتیاز تنباکو و اشاره به نهضت تنباکو در یک نامه است.
وقایع اتفاقیه: گزارش های خفیه نویسان انگلیسی در ولایات جنوبی ایران، از سال 1291 ـ 1322 هـ. ق، به کوشش: سعیدی سیرجانی، تهران، نوین، چاپ دوم، 1362، صص 374، 376، 378، 382 و 402.
این سند درباره پی آمد نهضت تنباکو در شیراز و اطراف آن و نقش سید علی اکبر فال اسیری در این نهضت و دستگیری و سپس آزادی اوست.
مکاتبات درباره امتیازنامه دخانیات ایران، لندن، 1892: این مجموعه که برای تقدیم به پارلمان انگلیس منتشر شده، حاوی 148 سند و 44 سند ضمیمه با فهرست ارقام مختلف است.
اسناد سیاسی دوران قاجاریه: ابراهیم صفایی، تهران، بابک، 1355، صص 78 ـ 87 و 186 ـ 194.
این اسناد شامل 25 سند مربوط به قرارداد رژی و دو سند درباره سلب اعتماد سرمایه داران اروپایی از ایران پس از لغو امتیاز رژی است.
May.2010