قیام خونین حذف حجاب به دست رضاخان

به گزارش روز یکشنبه گروه فرهنگی ایرنا از مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ به دنبال انتشار مقاله توهین آمیز روزنامه اطلاعات در 17 دی 56 تحت عنوان «ایران و استعمار سرخ و سیاه» موجی از اعتراضات علیه رژیم پهلوی در کشور آغاز شد، فردای آن روز مراجع و علمای قم از جمله آیات عظام حائری، گلپایگانی و نجفی کلاس‌‌ های درس خود را تعطیل کردند اما شریعتمداری برای تدریس به مسجد اعظم قم رفت که با اعتراض شدید طلاب مواجه شد.
گزارش ساواک نیز حاکی از آن است که شریعتمداری که موافق به تعطیل درس نبود با ناراحتی از منبر پایین آمده و درس را تعطیل می‌ کند.
پس از تعطیلی کلاس‌ های حوزه طلاب به سوی میدان آستانه سرازیر شدند و از آنجا تصمیم گرفتند در مقابل بیت مراجع و علما تجمع کنند از این رو به مقابل بیوت آیات گلپایگانی و نجفی رفتند و از آنجا به سوی مسجد اعظم حرکت کردند.
به گزارش ساواک، «حدود دو هزار نفر از طلاب علوم دینی در مسجد اعظم شهر قم اجتماع و ضمن انجام تظاهرات شعارهایی به طرفداری از آیت‌الله روح‌الله خمینی داده‌اند.»
«آنتونی پارسونز» سفیر انگلیس در ایران وقایعی که منجر به حماسه 19 دی شد را برخاسته از حماقت رژیم پهلوی می‌داند و می‌گوید: «چند روز پس از عزیمت کارتر از ایران، دولت ناخواسته فتیله باروتی را که به انفجاری بزرگ منجر شد روشن کرد، انفجاری که یک سال بعد سلطنت پهلوی و همه مظاهرش را سرنگون ساخت.
چند وقتی بود که حکومتیان از تأثیر مخرب نوارهای سخنرانی [امام] خمینی بر ذهن عامه نگران شده بودند. در اوایل ژانویه، تصمیم گرفته شد که امام خمینی (ره) بی‌اعتبار شود، خیلی‌ها فکر می‌کنند که این یک تصمیم‌گیری شخصی توسط داریوش همایون، وزیر اطلاعات بود اما با توجه به ساختار سلسله مراتبی حکومت پهلوی، این تصمیم می‌توانست مربوط به شاه، ساواک و یا کل کابینه باشد اما همین قدر کافی است که گفته شود، روشی که برای این کار انتخاب شد، به یک حماقت بزرگ شبیه بود.»
به هر ترتیب، روز 19 دی قیام عمومی شد و تمام اقشار جامعه را فراگرفت. در قم بازار تعطیل شد و بازاریان در یک راهپیمایی به سمت آستان مقدس حضرت معصومه(س) حرکت کردند و در بین راه بسیاری از مردم و طلاب حوزه علمیه نیز به آنان پیوستند. راهپیمایان همانند روز گذشته تصمیم گرفتند به مقابل منزل علما بروند از این رو تجمع‌هایی در مقابل بیوت آیات میرزا هاشم آملی، علامه طباطبایی، یزدی، مکارم شیرازی، وحید خراسانی، مشکینی و نوری همدانی انجام دادند.
این علما نیز با سخنرانی‌های روشنگر خود، شدیدا به رژیم پهلوی حمله کرده و حمایت خود را از امام خمینی(ره) اعلام کردند.
آیت‌الله مکارم شیرازی در مسجد امیرالمومنین (ع) ضمن محکوم کردن مقاله توهین آمیز روز 17دی، مردم را به حمایت از روحانیت فراخواند و گفت: «اگر واقعا بنا هست بمیریم همه دست به دست هم بدهیم و با هم بمیریم و اگر بناست زنده بمانیم همه با هم زنده بمانیم.»
آیت‌الله نوری همدانی نیز طی یک سخنرانی مبسوط و جامع بهترین و قاطع‌ترین موضع را گرفته و درباره عظمت امام خمینی(ره) گفت: از 30 میلیون شیعه‌ای که در پاکستان هستند، 90 درصد آنها مقلد آقای خمینی هستند و در افغانستان، کویت، عراق و هندوستان در اعماق دل مردم جای دارند.
راهپیمایی مردم در حمایت از مرجعیت دینی باعث واکنش خشن مامورین رژیم پهلوی شد؛ در شهر مقدس قم تظاهرات مردم در میدان فاطمیه (چهار راه بیمارستان) مورد هجوم نیروهای پلیس قرار گرفت و کم‌کم درگیری به خیابان‌های صفائیه، ارم، چهارمردان، میدان آستانه،خیابان حجتیه و کوچه‌های اطراف کشیده شد. مامورین رژیم پهلوی بی‌محابا تیراندازی می‌کردند و می‌کوشیدند تا با استفاده از گاز اشک‌آور مردم را متفرق کنند.
مردم مجروحین را به بیمارستان منتقل می‌کردند. در این حین بسیاری نیز به شهادت می‌رسیدند و خبر شهادت ده‌ها تن بر خشم و نفرت مردم می‌افزود.
شعار مرگ بر شاه، مرگ بر این حکومت یزیدی و درود بر خمینی بت‌شکن در سراسر فضای قم طنین می‌افکند.
جنگ و گریز تا پاسی از شب ادامه داشت، نیروهای پلیس در مناطق حساس مستقر شده بودند و نوعی حکومت نظامی استقرار یافته بود.
ساواک در گزارشی تعداد تظاهرکنندگان در این روز را حدود 10 هزار نفر از طلاب علوم دینی و متعصبین مذهبی برشمرد و نتیجه درگیری را شش نفر شهید و 14 نفر مجروح اعلام کرد البته تعداد شهدای 19 دی به روشنی مشخص نشد و ساواک در اسناد خود تنها به نام برخی از شهدا اشاره کرد که از آن جمله می‌توان به طلبه شهید محمدرضا انصاری، شهید حیدر رضایی 13 ساله، طلبه شهید مرتضی شریفی، علی‌اصغر خمسه‌ای، طلبه شهید علی‌اصغر ناصری و شهید غلامرضا همراهی اشاره کرد.

 حمله عوامل رژیم پهلوی به مردم با گریدر

یکی دیگر از اقدامات رژیم پهلوی برای کشتار مردم استفاده از ‘گریدر’ بود. چنانچه محمد شجاعی یکی از طلاب فعال در قیام 19 دی‌ماه می‌گوید: «حدود ساعت 11 و 30 دقیقه صبح بود که وارد خیابان چهارمردان شدیم، لحظه به لحظه بر تعداد جمعیت افزوده می‌شد که ناگهان گاردهای شهربانی جلوی ما ظاهر شدند. در این هنگام رئیس شهربانی به نام جوادی به راننده ماشین گریدری که آنجا حضور داشت دستور حرکت به روی مردم را صادر کرد.
او هم به سرعت به سوی جمعیت حرکت کرد و مردم نیز با عجله برگشتند و به علت کثرت جمعیت روی هم ریختند. راننده گریدر با یک عقب و جلو کردن مجدد، دوباره به سوی جمعیت هجوم برد و قبل از رسیدن به مردم ترمز کرد و جمعیت دوباره به روی هم افتادند. این عمل چندبار تکرار شد.
گروهی از مردم به خاطر ترس از گریدر، زیر ماشین‌های پارک شده، دراز کشیده بودند. گروهی از مردم نیز به وسیله باتوم مجروح شدند که یکی از باتوم زن‌ها، ترابی، ساواکی مشهور بود که بعد از این ماجرا نام وی بر سر زبان‌ها افتاد.

 قتل عام مردم توسط رژیم پهلوی به روایت سفیر انگلیس

«آنتونی پارسونز» در بخشی از خاطرات خود درباره خیزش مردم ایران در اعتراض به مقاله مندرج در روزنامه اطلاعات و به تبع آن کشتار مردم توسط رژیم پهلوی می‌گوید: «مقاله مفصلی در یکی از روزنامه‌های اصلی و پرتیراژ کشور منتشر شد که در آن با جزئیات تکان دهنده‌ای، پیشینه شخصی، اخلاق، پاکدامنی شخصی، هویت و صلاحیت مذهبی [امام]خمینی(ره) مورد اتهام واقع شده بود.
انتشار این مقاله، آن هم زمانی که کشور دستخوش آشوب سیاسی و مذهبی‌ای بود که در طول 15 سال قبلش بی‌نظیر بود، باعث عکس‌العمل سریع شد.
در نهم ژانویه شورش عظیمی در شهر مقدس قم، خانه معنوی [امام] خمینی برپاشد. اوضاع از کنترل پلیس محلی خارج شد. برای اولین بار پس از 1963 نیروی مسلح ارتش فراخوانده شد و برای ایجاد وحشت و تفرقه یا با برنامه قبلی، بر روی جمعیت آتش گشود. تعدادی از مردم کشته شدند که طبق گفته دولت کمتر از 10 نفر و طبق گفته مخالفان حکومت نزدیک به یکصد نفر بودند.
کل کشور شوکه شده و مبهوت حادثه گشته بود و بین دولت و رهبران مذهبی مسلمان، بحران بالا گرفت. چندین مسجد در تهران بسته شدند و رهبران مذهبی اعلام کردند که مراسم چهلم کشته شدگان قم منعقد خواهد شد.»

چگونگی تبعید برخی از علما و دست‌اندرکاران قیام 19 دی

روز 20 دی‌ماه نیز تظاهراتی به صورت پراکنده در اطراف حرم و مدرسه خان شکل گرفت ولی با حضور پلیس جمعیت پراکنده شد. کمیسیون امنیت اجتماعی قم روز 21 دی‌ماه تشکیل شد و هفت نفر از مدرسین قم و سه نفر از بازاریان را محرک اصلی شناخت و آنان را به تبعید محکوم کرد که اسامی و محکومیت آنها به این شرح بود:
1- شیخ مرتضی فهیم کرمانی به سه سال اقامت اجباری در سقز 2- شیخ محمد یزدی به سه سال اقامت اجباری در بندرلنگه 3- ناصر مکارم شیرازی به سه سال اقامت اجباری در چابهار 4- شیخ حسینی نوری همانانی به سه سال اقامت اجباری در خلخال 5- شیخ ابوالقاسم خزعلی به سه سال اقامت اجباری در بیجار 6- شیخ محمدعلی گرامی به سه سال اقامت اجباری در شوشتر 7- شیخ حسن صانعی به سه سال اقامت اجباری در میناب 8- حاج قاسم دخیلی به سه سال اقامت اجباری در تویسرکان 9- غلامحسین خردمند به سه سال اقامت اجباری در خوی و 10- حسین سلیمانی به سه سال اقامت اجباری در تربت جام.»

 واکنش روحانیون و علما به فجایع 19 دی چه بود؟

به دنبال کشتار مردم در 19 دی، هر یک از مراجع و علمای بزرگ حوزه، اقدام جنایتکارانه رژیم پهلوی و کشتار مردم متدین قم و طلاب مبارز را محکوم کردند.
در بیانیه‌ها و اعلامیه‌های انتقادی مراجع و علما بر این نکته تأکید شده بود که اولا رژیم پهلوی مخالف موازین دین مبین اسلام است و ثانیا مردم ثابت کردند که ملتی با شعور و حامی اسلام‌اند. آیت‌الله گلپایگانی در نامه خود به آیت‌الله خوانساری که یک روز پس از حادثه نوشت، بر این نکته تأکید کرده بود که «مأموران دولت به جای توجه به اعتراضی صحیح و منطقی آقایان طلاب و مردم بی دفاع، اعمالی که در تمام جوامع بشری محکوم است مرتکب و با اسلحه گرم با آنها روبرو شدند و عده‌ای بی‌گناه را به قتل رسانده و جمع زیادی را مجروح و مصدوم نمودند.»
طلاب و روحانیون مبارز که در قیام خونین 19 دی نقش بسزایی داشتند نیز در اعلامیه‌ای به تاریخ 20 دی‌ماه 56 رژیم پهلوی را به شدت محکوم کردند.
در این اعلامیه که با ادبیات نوین سیاسی نوشته شد دمکراسی ادعایی محمدرضا پهلوی مورد انتقاد قرار گرفت و از انتقال پیکر شهدای 19 دی به دریاچه قم پرده برداشته شد.
در آغاز این بیانیه آمده است: «هیأت حاکمه جبار برای هدم اسلام و مسلمین و کوبیدن حوزه‌های علمیه هر روز به نقشی دست می‌زند و به ایجاد محیط وحشت و خفقان قناعت نکرده و مستقیما دست به کشتار مردم و طلاب بی‌پناه حوزه علمیه قم زده است و حتی از تحویل دادن جنازه ها خودداری کرده و نیمه شب مقدار زیادی از اجساد را به دریاچه قم ریخته است… دیشب [عوامل رژیم ] به انبوه مردمی که برای دادن خون به زخمی ها مراجعه می کردند می گفتند خون قبول نمی کنیم؛ آری باید نیمه جان ها بمیرند.»
علما و اساتید و مدرسین حوزه علمیه قم نیز در نامه‌ها و اعلامیه‌های مشترک، رژیم پهلوی را محکوم کردند و اقدام طلاب و مردم را در دفاع از کیان اسلام و حیثیت روحانیت و حضرت امام(ره) ستودند.
در این اعلامیه که در تاریخ 22 دی 56 صادر شد، چگونگی قیام و علت اعتراضات بر حق مردم و طلاب قم توضیح داده و بر این نکته تاکید شده است: «آیا این است معنای آزادی و دمکراسی و طرفداری از حقوق بشر که هیأت حاکمه از آن دم می زند؟ آیا حمله مسلحانه و به گلوله بستن عده‌ای بی‌گناه که با کمال نظم و آرامش در حرکت بودند، طرفداری از حقوق بشر است؟ آیا فضای باز سیاسی همین است که اگر کسانی به مطالب غیر واقعی روزنامه اعتراضی کنند. در برابر گلوله قرار گیرند.؟»
علاوه بر قم، روحانیون و علمای شهرستان‌های مختلف از جمله تهران، اصفهان ، شیراز و مشهد نیز نسبت به سرکوب خونین قیام مردم قم واکنش نشان دادند و ضمن تجلیل از مردم و روحانیون قم و تأکید بر ادامه مبارزه، رژیم پهلوی را محکوم کردند.
در بخشی از نامه‌ای که به امضای بیش از 80 نفر از علما و روحانیون مبارز تهران، خطاب به مراجع تقلید نوشته شد و در تاریخ 20 دی 56 منتشر شد آمده است: «جای کمال تأثر و تأسف است که مقامات مسئول به جای اقدام جدی برای تنبیه توهین‌کننده [مقاله‌نویس 17 دی] جسورانه به روی مردم مسلمان آتش گشودند.»

واکنش امام خمینی (ره) به کشتار مردم در 19 دی چه بود؟

زمانی که خبر جنایت رژیم پهلوی در 19 دی به نجف اشرف رسید، امام (ره) نیز در یک سخنرانی بسیار مهم و شدیدالحن در مسجد شیخ انصاری نجف، که یادآور سخنرانی آتشین ایشان در مدرسه فیضیه قم بود به رژیم پهلوی و سیاست‌های مخرب و ضد اسلامی دولت حمله کردند.
امام (ره) در نطق کوبنده‌اش، ضمن تسلیت به ملت ایران با اشاره به سفر جیمی کارتر به ایران به تشریح جنایات سلطنت غیرقانونی پهلوی پرداختند و مفاسد ارتش، دانشگاه و مجلس را برشمردند و از همه مردم ایران خواستند تا به منظور ادامه مبارزه با رژیم پهلوی از تفرقه و تشتت بپرهیزند.
ایشان فرمودند: «ملت ایران را باید ما از آن تشکر کنیم. ملت بیداری است، ملت هشیار و مقاومی است در مقابل ظلم. در عین حالیکه این همه ظلم می‌بیند، این همه کشته می‌دهد، در عین حال، مقاومت می‌کند؛ ایستادگی می‌کند و این ایستادگی‌ها به نتیجه خواهد رسید.»
امام(ره) در همین سخنرانی درباره نقش مستقیم محمدرضا پهلوی در فجایع 19 دی فرمودند: «در زمان شماها هم که مبتلای به این ‘شاخدار بی عقل’ شدید، گمان نکنید که یک‏‎ ‎‏تفنگ ‏‏[‏‏تیر‏‏]‏‏ انداخته بشود در ایران طرف یک آدم بدون اذن شاه. هیچ همچو گمانی‏‎ ‎‏نکنید که رئیس نظمیه قم، رئیس سازمان‏ قم، پلیس قم، یک همچو جرأتی داشته باشد‏‎ ‎‏که تفنگ بزند و مردم کشی کند. هیچ، گمان این مطلب را هیچ عاقلی نباید ببرد. تمام اینها‏‎ ‎‏گزارش داده می‌شود که وضع اینطور است و تصریحا خود این خبیث باید دستور بدهد‏‎ ‎‏که بزنید.
15 خرداد را خود این خبیث از قراری که گفتند در طیاره، در هلیکوپتر، چرخ‏‎ ‎‏می‌زد و فرمان می‌داده.»
ایشان همچنین درباره زبونی محمدرضا پهلوی در برابر امریکا فرمودند: «این بی‌عرضه‌ها [محمدرضا پهلوی و دارو دسته‌اش] که در مقابل سلاطین یا در مقابل رئیس‌جمهورها، خصوصاً رئیس جمهور آمریکای بالفعل، این قدر خاضع‌اند و این قدر چاپلوس‌اند و خودشان را وابسته و پیوسته به آنها می‌دانند، همین بی‌عرضه‌ها، از بی‌عرضگی‌شان وقتی که وارد می‌شوند در جمعیت خودشان چون مسلط هستند اینها را اذیت می‌کنند. آنجا دست‌بوسی می‌کنند و چاپلوسی وقتی می‌رسند به مملکت خودشان شروع می‌کنند به کارهای هرزگی.»
علاوه بر این، امام در پیامی به ملت ایران به مناسبت کشتار وحشیانه مردم قم در 19 دی 56، رژیم پهلوی و آمریکا را به شدت مورد حمله قرار می‌دهند و به ملت ایران مژده می‌دهند که «رژیم ستمگر شاه نفس‌های آخرش را می کشد» و تأکید می‌کنند که «این قتل‌های بی‌رحمانه نشانه وحشت‌زدگی و حرکات مذبوحانه است.»
امام(ره) در این پیام علاوه بر محکوم کردن رژیم منحوس پهلوی و تأکید بر ویرانی بنیادهای حکومت ارباب و نوکری محمدرضا پهلوی، بر مشی سیاسی «مبارزه قانونی» با رژیم پهلوی که از سوی برخی از افراد و گروه‌های سیاسی چون نهضت ملی تعقیب و دفاع می‌شد خط بطلان کشیدند و راه مبارزه با رژیم پهلوی را در نفی کامل آن معرفی کردند و از همه مبارزین و انقلابیون خواستند «به آنها که از چهارچوب قانون اساسی دم می‌زنند تذکر اکید دهند که با این کلمه صحه بر رژیم سلطنتی فاسد موجود نگذارند که تا این دودمان فاسد بر مقدرات کشور حکومت می‌کند نه از آزادی و استقلال کشور خبری است و نه مردم روی سعادت می‌بینند.»

متن گزارش سفارت آمریکا درباره قیام 19 دی

حماسه 19 دی نشان دهنده علاقه و تعصب مردم ایران به مرجعیت دینی و مشخصا امام خمینی (ره) بود. به علاوه این حرکت، نقش نیروهای مذهبی در بیداری و قیام مردم را آشکار کرد.
سفارت آمریکا در ایران به این موضوع توجه کرد و در گزارش خود به واشنگتن نوشت: «در دو هفته گذشته به خصوص به دنبال وقایع 19 دی قم نقطه نظرهای جناح مخالف مذهبی روشن‌تر شده است… واقعه قم باعث شد که شخصیت‌های مذهبی به شرایط سازمانی خود بیشتر دقیق شوند. ساخت پراکنده و همه گیر مذهبی ایران را شاید بتوان تنها منطقه مناسب برای فعالیت یک گروه مخالف در یک شبکه سراسری مملکت دانست… اگر وقایعی در رابطه با جامعه مذهبی چون آتش گشودن بر روی راهپیمایان اتفاق بیفتد، علایق مذهبی، نیروی انسانی عظیمی را برای انجام تظاهرات فراهم خواهد نمود.»